Խոր Վիրապ վանքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արարատի մարզում՝ Արաքս գետի ձախ ափին։ Այն համարվում է հայոց նվիրական սրբավայրերից և ուխտատեղի։ Խոր Վիրապի պատմությունը սերտորեն առնչվում է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն ընդունելու ընթացքի հետ։

Պատմություն

Ագանթագեղոսը վկայում է, որ Տրդատ Գ Մեծը (287 – 330 թ․թ․) Հայաստանում քրիստոնյաններին հալածելիս Գրիգոր Ա Լուսավորչին տևական տանջանքներից հետո նետել է Արտաշատի արքունի բանտի՝ մահվան դատապարտվածների գուբը, որը հայտնի էր «Վիրապ Արտաշատու» անվամբ։ Վիրապում Գ Լուսավորիչը մնացել է գրեթե 14 տարի։ Նրան կերակրել է մի այրի կին գաղտնի զնդան է նետել հանապազօրյա հացը։ Գրիգոր Լուսավորիչը ազատվել է վիրապից Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակումից 9 օր հետո։

V-րդ դարում վիրապի վրա վանք է հիմնադրվել և միաբանություն հաստատվել։ Մոտ 642 թվականին Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը, ում նաև Շինարար էին անվանում վիրապի վրա կառուցել է Սբ․ Գևորգ եկեղեցին։ Ըստ աղբյուրների այն եղել է «Զվարթնոցատիպ» եկեղեցի՝ սպիտակ կրաքարից, ներսում ութ սյուներով, բոլորաձև կենտրոնակազմ կառույց, որի ավերվելուց հետո XVII-րդ դարում ավերակների վրա կառուցվել է այժմյան Սբ․ Գրիգոր եկեղեցին։ Ունի թաղածածկ դահլիճի հորիվածք։

XVII-րդ դարում դարեդար կուտակված հողի լիցքը մաքրելիս գբի հատակի տակ բացվել է հոգևորականի աճյունով մատուռանման դամբարան (հավանական է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի գերեզմանը), որը սակայն թողնվել է տեղում և վերստին ծածկվել հողով։ Վիրապի առաստաղի արևելյան կողմում այն անցքն է, որի միջով այրի կինը ներս է գցել հացը։ III-րդ դարից պահպանված այս շինությունը հայկական միջնադարյան ճարտարապետության հնագույն գմբեթավոր կառույցն է։

XVII-րդ դարում Խոր Վիրապի վանահայր Դավիթ վարդապետ Վիրապեցին վերակառուցել է վանքի շենքերը։ Խոր Վիրապը XVII-րդ դարում Հայաստանում ձևավորված կրոնական և պաշտպանական կառույցները զուգակցող նոր համալիրի՝ վանք-ամրոցի լավագույն օրինակ է։

Խոր Վիրապ

1703 թվականին ավարտվել է վանքի բակի կենտրոնում առանձին կանգնած Սբ․ Աստվածածին գլխավոր եկեղեցու կառուցումը։ Եկեղեցու արևելյան ճակատին, խորանի լուսամուտից վերև, ագուցված է Հայաստանում քրիստոնեության հաղթանակը պատկերող միակ բազմաֆիգուր հարթաքանդակը։ Կենտրոնում պատկերված է Գրիգոր Լուսավորիչը, ում աջ և ձախ կողմերում գտնվում են հրեշտակներ։ Ձախ ձեռքին Սբ․ Գիրքն է, իսկ աջով օրհնում և դիվահարությունից բուժում է պառկած Տրդատ Գ արքային։ Նրանցից վերև քանդակված են երկու հոգի (համեմատաբար փոքր), որոնցից հոգևորականի զգեստով աջ կողմինը Խոր Վիրապի վանահայր Դավիթ Վիրապեցին է։ Քանդակի աջ եզրին գալարվող օձ է, գլուխը Գրիգոր Լուսավորչի ոտքերի տակ։